Соңғы уақытта сарапшылар жаһандық климаттың өзгеруінің адам денсаулығына әсері күшейгенін жиі айтады. Жаһандық өзгерістің салдарын Қазақстанда да сезіне бастады. Жыл сайын әлемдегі экологиялық жағдай нашарлап, адами апаттардың салдары арта түсуде. Қазіргі уақытта Алматы облысында ауаның ластану деңгейі жоғары. Оған Алматы қаласы да әсер етеді. Бұл қала мен қала маңындағы базарлардың айналасындағы қоқыс пен түрлі тұрмыстық қалдықтарға толы болғандығына байланысты айтылады. Әлемге әйгілі климатологтар және Халықаралық үкіметтің сарапшылар тобының болжамдарында, климаттың өзгеруі үлкен проблема екенін келтірген. Қазақстанда климаттың өзгеру салдарын жұмсарту және оларды ел бойынша бейімдеу бойынша стратегиялық бағыттарды белгілейтін бірқатар маңызды стратегиялар, тұжырымдамалар мен іс-қимыл жоспарлары қарастырылған. Осы мәселелерді оқыту жүйесінде қолдануда арнайы тақырыптар бар.
Бұл тақырыптар география пәндерінің 7-8 сыныптарда оқытылады. 7-сыныптаоқытылатын тақырыптарды талдағанда климат бойынша берілетін сабақ жоспарларының үлгілері ұсынылған. Сонымен қатар, климаттың өзгеруінің адам денсаулығына әсерін зерттеуде жүргізілген іс-тәжірибелердің қoртындысын, «Қазгидрoмет» республикалық мемлекеттік кәсіпoрны мен ғылыми-зерттеу oрталығының мәліметтеріне сүйеніп келтірген. Қазақстан климатының өзгеру мoнитoрингісінің жыл сайынғы бюллетенің 2016, 2017, 2018 жылдар аралығындағы мәліметтерді салыстыру негізінде жүргізілді. Нәтижесінде климаттың өзгеруінің адам денсаулығына әсерін жылдар өткен сайын күрделеніп келе жатқанын байқағаны туралы айтылады. Түйін сөздер: Қазақстан климаты, экология, климатолог, стратегиялар, тұжырымдамалар, Қазгидрoмет, мoнитoринг, жаһандық жылыну, климаттың өзгеруі, жасыл экономика.
Соңғы уақытта сарапшылар жаһандық климаттың өзгеруінің адам денсаулығына әсері күшейгенін жиі айтады. Жаһандық өзгерістің салдарын Қазақстанда да сезіне бастады. Бүгін біз табиғаттың тосын сыйларына және денсаулығымызды қалай қорғауға дайындалу керектігін қарастыруымыз керек. Қоршаған ортаны өзгерту үшін қандай шаралар қолдану керек деген сұрақ баршаны алаңдатады. Жыл сайын әлемдегі экологиялық жағдай нашарлап, адами апаттардың салдары арта түсуде. Зерттеу нәтижесінде көрсетілгендей, 1980 жылдан бастап ғаламшардағы орташа температура 0,8 C көтерілді, соның 20 климаттық өзгерістердің 19-ы 1980 жылдан кейінгі кезеңге сәйкес келеді. Осы тұрғыда әлемдік зерттеулер қоршаған ортаға бейімделуге баса назар аударуды ұсынады. Ең бастысы, бұл басқа салалармен салыстырғанда табиғи-климаттық жағдайларға, ауыл шаруашылығының азық-түлік қауіпсіздігіне тікелей байланысты. Ғалымдар температура алдағы бірнеше онжылдықта көтеріледі деп болжайды. Климаттың өзгеруінің Қазақстанға әсері туралы айтатын болсақ, соңғы онжылдықта республикада орташа температура көтерілді. Сонымен қатар, соңғы жылдары «толқын» немесе «апталық толқын» күндерінің саны өсті.
Ыстық күндер санының жаз айларында көбеюі де биыл ашылды. Ғалымдардың пікірінше, маусымдағы температура цереброваскулярлық аурулардың өсуіне ықпал етеді. Бұл жерде біз ми аурулары туралы айтып отырмыз. Медициналық тұрғыдан алғанда, адамның миындағы қан айналымы бұзылады, ми қан тамырлары патологиялық өзгерістерге ұшырайды. Мидың қан айналымы бұзылуы – жүректің ишемиялық ауруынан кейінгі өлімнің екінші себебі. Егер аймақтағы ауа-райының өзгеруіне бір ай қарайтын болсақ, күндіз суыта бастаса, түнде суық өте төмен болады. Оған табиғаттың төтенше құбылыстарын қосыңыз. Бұл нөсер мен көшкінді тудыратын нөсер мен су тасқынын білдіреді. Барлық осы табиғи құбылыстар климаттың өзгеруіне байланысты адам денсаулығы мен өміріне елеулі қауіп төндіреді. Климаттың өзгеруі су мен ауаның қауіпсіздігіне де әсер етеді.
Су мен ауаның адам денсаулығы үшін маңызы зор екенін ешкім жоққа шығармайды. Атап айтқанда, климаттың өзгеруі Қазақстан үшін су тапшылығын тудыруы мүмкін. Бұл халықтың өмірі мен денсаулығына әсер етеді. Су ресурстарына зиян келтіру ауылшаруашылық өндірісінің теңгерімін бұзады.Еуропалық Одақтың мәліметі бойынша әр адам жылына 5 тонна зиянды қалдық шығарады. Көмірқышқыл газының ауаға шығуы, ең алдымен, адамзаттың мұнай және көмір өнімдерін үнемі пайдалануына байланысты. Дамушы елдердің экономикалық және қаржылық мүмкіндіктері шектеулі. Мәселен, Қазақстанда тек 87 млн. Тонна электр энергиясын өндіруге жұмсалады. Өкінішке орай, державалар баламалы қуат көздеріне көшуге асығар емес. Статистика комитетінің мәліметінше, 2010-2016 жылдары Қазақстандағы экологиялық салық көлемі 82,6 млн. 119,80 млн. теңге өсті. Атап айтқанда, қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемдер үлесі 47 миллионнан 59 миллионға дейін өсті. теңгеге және қоршаған ортаға жұмсалатын шығындар 16,7 млн.-нан 152,2 млн.-ға дейін өсті. Бұған қарап экoлoгиялық салық түгелдей қoршаған oртаны қoрғауға жұмсалып жатқандай әсер қалдырады.
Мамандардың айтуынша, жағдай мүлдем басқа. Бұл мәселе Қазақстан экологиялық ұйымдарының қауымдастығы және Конрад Аденауэр қоры, Алматы әкімдігі ұйымдастырған «Алматыдағы экологиялық мәселелерді талқылау» тақырыбындағы дөңгелек үстелде талқыланды. Қазақстанның экологиялық ұйымдары қауымдастығы мүшелерінің айтуынша, қоршаған ортаны жақсарту үшін көп жұмыс істеу керек. Жергілікті атқарушы органдар көбінесе ҮЕҰ-мен жұмыс істемейді. Олардың қатарына Алматы қаласы және оның айналасы кіреді. Үлкен қаланың басшылығы қоршаған ортаны қорғау мәселесін шешуде мемлекеттік мекемелермен серіктестік орнатуда белсенді емес.
Қазіргі уақытта Алматы облысында ауаның ластану деңгейі жоғары. Оған Алматы қаласы да әсер етеді. Бұл қала мен қала маңындағы базарлардың айналасындағы қоқыс пен түрлі тұрмыстық қалдықтарға толы болғандығына байланысты. Ауаның ластануының бұл АбайатындағыҚазҰПУ-ніңХабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары»сериясы, №3(65), 2020 ж. 15 түріне жол бермеу үшін барлық жерге шашыраған қоқыстарды жинау, өңдеу және тастау қажет. Ол үшін шет елдердің қамқорлығымен қайта өңдейтін қондырғы орнатсақ, ұтылмаймыз. Алматы қаласы қуыс болғандықтан, ауа алмасу сирек кездесетін құбылыс екенін ұмытпаған жөн. Жыл сайын қаладан қатты қалдықтарды шығару қажетті деңгейде емес. Нәтижесінде миллиондаған тонна қалдық полигонға тасталды. Ол шығарған улы газдар да қоршаған ортаны ластамайды, бірақ ол ауадағы көмірқышқыл газының мөлшерін арттырып, климаттың өзгеруін жеделдетті.
Бұл Алматы қаласының төңірегіндегі елді мекендерге үлкен қауіп төндіреді. Алматыдан ағып жатқан Есентай өзенін таза ұстау деңгейіде төмен. Сарапшылар бұл мәселені шешудің бір әдісі ретінде мемлекеттік мекемелердің жұмысын жандандыру керек деп атап өтті. Себебі, кейбіреулер айтқандай, бұл қоршаған ортаның жұмысын үйлестіретін арнайы министрліктің немесе агенттіктің жоқтығынан емес, заңның орындалуын бақылаудың болмауынан. Олар ластануды және басқа зиянды әрекеттерді көретініне қарамастан, олар оны болдырмауда немесе жоюда белсенді емес. Кейде қарапайым адамдар ғана емес, сонымен қатар экология саласындағы мекемелер мен ұйымдар өздерінің міндеттерін толығымен орындай алмайды. Осы себепті табиғи апаттар саны жыл сайын артып келеді. «Қазақстан экологтарының қауымдастығы» қоғамдық бірлестігі Экологиялық заң жобасына бірқатар ұсыныстар жасады. Өйткені, қазір ол қоршаған ортаны қорғауға емес, әлеуметтік мәселелерді шешуге жұмсалады.
Соның бірі – экологиялық салықтарды қолдану. Заңнамадағы олқылықтардың салдарынан жұртшылық қоршаған ортаны қорғауға бөлінген қаражаттың тиімді пайдаланылуын қадағалай алмайды.
