Еңбекті қорғау – бұл құқықтық, әлеуметтік — экономикалық, ұйымдастыру — техникалық, санитарлық — гигиеналық, емдеу алдын — алу, оңалту және басқа да іс — шараларды қамтитын еңбек қызметі процесінде қызметкерлердің өмірі мен денсаулығын сақтау жүйесі.
Еңбекті қорғау қызметкерлердің өмірі мен денсаулығына қауіп төндіруге қабілетті, оларға қауіпсіз еңбек жағдайларын қамтамасыз ете отырып және теріс өндірістік факторлардың әсерін азайтып, әртүрлі жағдайлардың туындауын болдырмауға бағытталған. Зиянды өндірістік факторларға қызметкердің оған әсер етуі кезінде ауруға әкелуі мүмкін, ал қауіпті өндірістік факторлар қызметкердің әсер етуі оның жарақаттануына әкеп соғуы мүмкін деп аталады.
Сәйкес қолданыстағы заңнама нормаларына сәйкес әрбір жұмыс беруші міндетті қамтамасыз ету қызметкерлерге қауіпсіз еңбек жағдайын, яғни мұндай кезінде әсер ететін зиянды және/немесе қауіпті өндірістік факторлардың алынып тасталды, не олардың әсер ету деңгейлері белгіленген нормативтерінен аспайды.
Еңбекті қорғау өзіне мынадай элементтерді қамтиды: қауіпсіздік техникасы; санитарлық-гигиеналық нормалар; өрт қауіпсіздігі; электр қауіпсіздігі; мамандық тәуекелдерін басқару. Микроклимат-бұл адам ағзасына әсер ететін және оның көңіл-күйін, жұмысқа қабілеттілігін, денсаулығы мен еңбек өнімділігін анықтайтын физикалық факторлардың жиынтығы. Жұмыс аймағының микроклиматы технологиялық үдеріске, климатқа, жыл мезгіліне, ауаны баптауға және үй- жайларды жылытуға байланысты.
Өндірістік үй-жайлардың микроклиматы: ауаның салыстырмалы ылғалдылығымен %; ауа қозғалысының жылдамдығы, м/с; ауа температурасы, °С; қоршаған конструкциялардың (қабырғалар, Едендер, Төбелер, технологиялық жабдықтар және т. б.) температурасы, °С; жылу сәулесінің қарқындылығы, Вт/м2. Жоғарыда аталған параметрлер арнайы аспаптарды — термометрді (ауа температурасы үшін), анемометрлерді (үй-жайлардағы ауа қозғалысының жылдамдығы үшін), гигрометрлерді (ауа ылғалдылығы үшін) пайдалана отырып өлшенеді.
Өндірістік үй-жайлардың жұмыс аймағындағы осы параметрлердің мәндері нормаларға сәйкес болуы тиіс. Жұмыс аймағы деп жұмыс орны орналасқан еден деңгейінен биіктігі 2 метрге дейінгі кеңістік түсініледі. Егер жұмыс істейтін қызметкер өзінің жұмыс уақытының жартысынан астамын немесе екі сағаттан астам үздіксіз жұмыс істейтін болса, жұмыс орны тұрақты болып есептеледі. Жұмыс аймағының әр түрлі орындарында жұмыс істеген кезде оның барлығы тұрақты жұмыс орны болып саналады.
Жұмыс аймағының микроклимат факторларын қарастыру көзделіп отыр. Жұмыстың бұл түрі жеңіл санатқа жатқызылуы мүмкін. Осылайша, жылдың суық кезеңінде үй — жайдағы ауа температурасы 20-23 °С, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы-40-60%, ауа қозғалысының жылдамдығы-0,2 м/с аспауы тиіс. Жұмыс аймағында оңтайлы микроклиматтың сақталмауы қызметкерлердің еңбекке қабілеттілігін нашарлатады және олардың денсаулығына зиян келтіреді. Гигиеналық стандарттарды бұзудың негізгі қауіптерін қарастырайық. Үй-жайлардағы артық жылу көздері сырттан кіретін ыстық ауа, күн сәулесі, қыздырылған материалдар, жұмыс процесіндегі жабдықтар және ғимаратта орналасқан адамдардың өздері, әсіресе бұлшықет жұмысын орындау кезінде қызмет етеді.
Адам ағзасы жүрек соғу жиілігінің өзгеруі және тері бетіне жақын қан айналымын ауыстыру есебінен жоғары температураға бейімделе алады. Басқа қорғаныс механизмі терлеу болып табылады. Дегенмен, бұл қабілеттер өз шектеріне ие, сондықтан адамның тым ыстық бөлмеде ұзақ болуы оның денсаулығына зиянды және жылу соққысына әкелуі мүмкін. Ол дене қызуының жоғарылауымен, бас ауруы, айналуы, жүрек айнуы және әлсіздігі сипатталады. Ауа ылғалдылығы жоғары болған жағдайда үй-жайда бактериялардың, зеңдердің және әр түрлі саңырауқұлақтардың дамуы үшін жағдайлар жасалады, олардың даулары адамдарда әртүрлі ауруларды, оның ішінде бронх демікпені тудырады. Үлкен ылғалдылық, сондай-ақ төмен немесе жоғары температураның адам ағзасына әсерін күшейтеді, бұл термореттеудің бұзылуына әкеледі.
Құрғақ ауа көздің шырышты қабығына және тыныс алу жолдарына зиян келтіреді, иммунитеттің төмендеуіне және респираторлық аурулардың жиі пайда болуына әкеледі. Құрғақ ауада өкпеде тұрып, аллергиялық реакциялар тудыратын шаң көп. Жұмыс аймағында ауа температурасын, тазалығын және ауа ылғалдылығының деңгейін белгіленген деңгейде ұстап тұратын қазіргі заманғы кондиционерлеу жүйесінің көмегімен оңтайлы микроклимат жасау оңай. Жұмыс орнындағы ауаны кондиционерлеу еңбек өнімділігін арттыруға, жазатайым оқиғалар санын қысқартуға, қызметкерлердің ауру деңгейін төмендетуге және тіпті ұжымдағы қарым-қатынасты жақсартуға көмектеседі. Егер мұндай жүйені орнату мүмкін болмаса, онда жұмыс аймағын сырттан жылудың енуінен барынша қорғауға тырысу керек, сондай-ақ жылдың ыстық уақытында үй-жайлардағы желдетуді ұлғайту керек, ал суық маусымда өтпе жолдардың болмауын қамдау және жылыту жүйесін орнату қажет.
Әдетте, ПЭВМ операторлары өзінің жұмыс орнында тоңазудан гөрі, ағзаның қызып кету проблемасымен жиі кездеседі. Жылдың ыстық мезгілінде ауаның жоғары температурасы ыңғайсыздық көзі болып табылады және әртүрлі кемшіліктердің пайда болуына ықпал етеді.
Адам ағзасының жылу алмасуы үш тәсілмен жүзеге асырылады — конвекция (ауа қозғалысының және температураның айырмасының есебінен), сәулелену (жылудың аз қыздырылған денелердің көмегімен) тері бетінен тернің булануы арқылы. Осы физикалық процестерді ескере отырып, үй-жайда қызып кетуден қорғаудың келесі негізгі әдістері ұсынылады: үй-жайларды үнемі желдету, әсіресе кешкі және таңғы уақытта; ғимараттардың қабырғалары мен шатырлары үшін жарық шағылыстыратын жабындарды пайдалану; тікелей күн сәулесінің түсуінен аулақ болуға мүмкіндік беретін терезелерді тығыз перделермен немесе жалюздермен жабдықтау; үздіксіз ауа айналымын қамтамасыз ету үшін электр желдеткіштерін пайдалану; тікелей жылу көздерінің алдында қалқалар орнату. Жеке қорғану шараларын қарастыруға болады: мүмкіндігінше ауа өткізетін табиғи маталардан еркін киім кию; салқын сусындарды пайдалану арқылы ағзаның су-минералды балансын үнемі толықтыру.
Жарық адам өмірінің табиғи шарты болып табылады, денсаулық және жоғары еңбек өнімділігі үшін қажетті, көру анализаторы, ең нәзік және әмбебап сезім органы жұмысына негізделген. Ағзаның қоршаған ортамен тікелей байланысын қамтамасыз ете отырып, жарық көру органы мен жалпы организм үшін сигналды тітіркендіргіш болып табылады: жеткілікті жарықтандыру сергітуші әрекет етеді, жоғары жүйке қызметінің негізгі процестерінің ағуын жақсартады, алмасу және иммунобиологиялық процестерді ынталандырады, адамның физиологиялық функцияларының тәуліктік ырғағының қалыптасуына әсер етеді. Қоршаған әлем туралы негізгі ақпарат – шамамен 90% — көзбен қабылдау арқылы түседі. Сондықтан гигиеналық рационалды өндірістік жарықтандыру өте оң мәнге ие.
Жарық-бұл көзге көрінетін оптикалық диапазонның ұзындығы 380- 760нм болатын электромагниттік толқындар. Ең жақсы көз толқын ұзындығы 555нм (сары-жасыл түсті) сәулелерді қабылдайды. Жарық әр түрлі физикалық сипаттамаларға ие: жарық ағыны (сәулелік энергия қуаты ол шығаратын көру сезімі бойынша, люмендерде өлшенеді [лм] — 1стерадиандағы дене бұрышында нүктелі көз шығаратын жарық ағыны (дене бұрышы, шеңбердің бетінде оның радиусының квадратына тең алаңды кесетін) 1кандел жарығының күшінде (жарық күшінің бірлігі).
Еңбек гигиенасы тұрғысынан жарықтандыру маңызды мәнге ие, өйткені ол бойынша өндірістік үй-жайларда жарықтандыру жағдайлары нормаланады және жарықтандыру қондырғылары есептеледі. Сонымен қатар, жарық беретін өндірістік және басқа да объектілердің жарықтану деңгейі де маңызды. Жарықтық олардың жарықтық қасиеттеріне, жарықтану дәрежесіне және үстіңгі беті қарастырылатын бұрышқа байланысты жіптерінде өлшенеді.
