Казгидромет: Өңірлердегі 260 жер метеостанса, 8 ірі аэрологиялық станса жә­­­не жер серігі уақытылы мәлімет таратуда

«Қаз­гидромет» республикалық мемлекеттік кәсіпорыны (РМК) осы жылдар ішінде елі­міздің гидроме­теорологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында тынымсыз қызмет көрсетіп, өлшеусіз еңбек сіңіріп келеді. Қазіргі таңда мемлекеттік кә­сіп­орынның 3 мыңнан астам қызметкері өздеріне жүктелген зор міндетті орындау үшін тәулік бойы қоршаған ортаға мониторинг жүргізеді, ауа райын, су, топырақ және өсімдіктер әлемі сияқ­­ты әртүрлі ортадағы табиғи құбылыстарды бақы­лай­ды, өз­герістерге ғылыми талдаулар жүргізеді, болжамдар жасайды. Табиғи апаттарды болжап, адамдардың өмі­рі мен мүліктерді қорғауда сақтандыру жасайды. 2008 жы­лы «Қаз­гидромет» РМК Астана қаласына көшіп келген бо­латын. Ұлттық гидро­ме­тео­ро­ло­гиялық орталықтың ауа ра­йын болжауда, табиғи апаттардың алдын алуда, елі­міз­дің экологиялық ахуалын айқындауда атқарып отырған қызметімен жа­қынырақ танысу мақсатында «Қаз­гид­ро­мет» РМК-ның бас директоры, Дүниежүзілік Метеорология ұйымының Қа­зақстандағы тұрақты өкілі Талғат ЗЕЙНУЛЛИНДІ әңгімеге тартқан едік. – Талғат Маратұлы, әңгі­меміздің әлқиссасын қа­зақ­стандық синоптиктердің қыз­­метіне қысқаша шолу жасаудан бастасақ. Ауа ра­йына болжау жасағанда олар неге сүйенеді, қандай мағ­лұ­мат­тарды басшылыққа ала­ды? – Біздің синоптиктер ауа райын болжағанда, міндетті түр­де Қазақстанның барлық өңірлерінде орналасқан 260 жер метеостансаларынан, 8 ірі аэрологиялық стансалардан жә­­­не жер серігі арқылы алын­ған жан-жақты мағлұматтарды негізге алады. Бұл мағлұмат­тар атап айтқанда, ауаның тем­пературасы, атмосфералық қы­сым, желдің бағыты мен екпіні, күннің бұлттылығы ту­ралы деректер түгелімен ар­найы си­ноптикалық картаға енгізіліп, әр үш сағат сайын жа­ңар­ты­лып, түбегейлі өңдеу­ден өткі­зіліп отырады. Мұн­дай ақпа­рат­тар синоптиктерге ауа ра­йының алдағы уақыт­тағы өз­герістері туралы, циклон мен антициклондардың орналасуы туралы кең көлем­дегі мәлі­меттер береді. Ауа ра­йының кешегі және бүгінгі карта­ла­рын салыстыра оты­рып, си­ноп­тиктер әрбір циклон мен антициклонның нақ­ты даму құ­былыстарын анық­тайды. Яғ­ни, олар өткен тәу­лік­терде қалай қарай жыл­жыды, олар­дың жылдамдығы қандай дә­ре­жеде болды және олар жүріп өткен аймақтарда ауа райы қандай өзгерістерге ұшырады. Бұл циклондар мен антициклондар өздері жүріп өткен аймақтардың ауа райы­ның өз­геруіне қаншалықты әсер етті. Міне, осындай ақ­параттарды жан-жақты зерттей отырып, си­ноптиктер енді циклондар мен антицик­лон­дардың қалай өзгеретінін, қа­лай қарай жыл­житынын және өздері жүріп өтетін аймақ­тар­дың ауа райын қандай өз­герістерге ұшы­ра­та­тынын есеп­­теп шығарады. Сонымен бірге біздің синоптик ғалымдарымыз плане­тамызда орналасқан басқа да ауа райын болжайтын стан­са­лардың ақпараттарын да кеңі­нен пайдаланады. Мәселен, Ва­шингтон және Рейдинг ор­та­лықтарынан келіп түсетін болжам карталары ауа райын 3-7 тәулікке дейін болжауға мүмкіндік  береді. Сонымен қа­тар ауа райын сандық болжау әдістерін де барынша кең қолданамыз – Ауа райының өзгеріс­тері туралы қаншалықты дә­режеде  дәл болжам жасай аласыздар? – Жоғарыдағы айтылған тәсілдердің бәрін қолдан­ған­ның өзінде ауа райын 100 па­йыз дәл болжау мүмкін емес. Қазіргі уақытта ауа райын бол­жау дәлдігі орта есеппен 78 пайызды құрайды. Ауа ра­йының өзгеруі негізінен жер беткейінің бедерлеріне байла­нысты болады. Мәселен, тау бөктерлі өңірлерде ауа ағым­дары биік жоталарда кешеуілдеп тұрып қалуы немесе ба­ғыт­тарын күрт өзгертіп, ауыт­қып кетуі мүмкін. Сөйтіп, ағым­дық тасқындар бұзылып, ауа ағымының жылдамдығы өзгереді. Жер бедерлерінің кескіндері ауа температурасының тәу­ліктік қозғалысына  елеулі ық­пал етеді. Тау беткейімен жо­ғары соққан жел бұлттың қа­лыңдауына, жауын-шашын­ның күшейуіне әкеліп соқса, ал тау бөктерлерінен аңғар­ларға қа­рай соққан жел, керісінше, бұлт­тың ыдырауына, ыл­ғал­дылықтың азаюына ық­пал етіп, ауа температурасының кө­терілуіне алып келеді. – Ауа райын болжаудың дәлдік мерзімі қанша? Ауа райының қауіпті құбылыс­та­рын қанша уақыт бұрын болжам жасап айта аласыздар? Маусымдық болжамдарды мә­­­­селен, алдағы жаздың құр­ғақ­шылығын немесе қыс ай­ла­рын­да қаншалықты қар тү­се­тінін анықтай аласыздар ма? – Ауа райын ұзақ мерзімге болжау басқармасында жылына екі рет маусымдық болжам жа­рық көреді: * 12 наурызда жылдың жы­лы маусымына (сәуір-қазан ай­ларына), * 12 қазанда жылдың салқын маусымына (қараша-наурыз ай­ларына). Маусымдық болжамдарда Қа­­зақстан Республикасы бо­йын­ша ауа температурасының және жауын-шашынның айлық мөлшерден ауытқуы туралы то­лық мәліметтер беріледі. Яғни алдағы маусымның әдеттегіден суық немесе жылы бола­тын­ды­ғы, жауын-шашынның әдет­те­гіден көп немесе аз жауа­тын­дығы туралы деректер нақ­ты­ланады. Сонымен қатар елі­міз­дің әр облысы бойынша ауа тем­пературасы мен жауын-ша­шын­ның  көп жылдық орташа айлық мөлшері ұсынылады. Мау­­сым­дық болжамдардың ақи­­қат­ты­ғының орташа пайызы ауа тем­пературасы бойынша – 68 па­йыз, жауын-шашынның мөл­ше­рі бойынша 50 пайызды құ­райды. Әрбір жылдың маусымдық мерзіміндегі ауа райының біркелкі болмайтындығына және көп­теген атмосфералық үдеріс­тердің жиі алмасып отыруына байланысты ауа райының мау­сымдық болжамдары кеңес тү­рінде ғана беріледі. Ауа ра­йы­ның айлық болжамдары әрбір айдың 15 жұлдызында, мысалы, ақпан айының ауа райының бол­жамы 15 қаңтарда, наурыз айы­ның болжамы 15 ақпанда деген сияқты жарияланып отырады. Әрине, қысқа мерзімді ауа райы болжамдары, мә­селен, алдағы  1-3 күннің ауа райы бол­жам­дары дәлірек болады. Гидрометеорология орта­лы­ғын­да ауа райы тәулік бойы бақыланып отырады. Бұл ретте «Қазгидромет» орталығының бас­­­­ты мақсаты жергілікті  әкі­м­ішілік органдарға, тиісті мекемелерге мүмкін болатын төтен­ше қауіптерді, ауа райының күрт өзгеру құбылыстары ту­ралы, мүм­кін болатын боран, дауыл және басқа табиғи апатты жағ­дайлардың мәліметтерін 12 са­ғат немесе мүмкін  болған жағ­дайда 1-3 тәулік бұрын хабарлап отыру болып табылады. Соны­мен бірге, Қазақстанның барлық өңірлері бойынша ауа райы бол­жамдарын және метео­рология­лық мәліметтерді тұты­нушы­лар­ға дер кезінде жеткізіп отырады. – Қазіргі кезде кейбір тұр­ғындар гидроме­теор­талық­тың болжамдарынан гөрі жа­уы­рын­­шылар мен экс­тра­сенс­тердің болжамдарына кө­бі­рек сенетін сияқты. Жалпы, Е.Қо­жам­сейі­тов сияқты ауа ра­йын бол­жау­шыларға қан­ша­лықты сенуге болады? – Көріпкелдердің ауа райын қалай болжайтынын және қан­дай деректерге сүйеніп сәуе­гейлік жасайтынын нақты айта алмаймын. Олардың болжам­да­рының қаншалықты шын­дық­қа келетінін де айту қиын. «Қаз­гидромет» РМК Бүкіләлем­дік метеорологиялық ұйымның мү­шесі болғандықтан халық­ара­лық талаптарға сәйкес қа­лып­тасқан ғылыми синопти­ка­лық-статистикалық зерттеулерге сү­йенеді. – Гидрологиялық апат­тар­ды қанша уақыт бұрын және қаншалықты дәлдікпен бол­жауға болады? – Апатты гидрологиялық құ­былыстарға көктемгі су тас­қын­дары, таулы өзендердің күрт еріген қар немесе қатты жауған жаңбырлардан тасуы, сел және қар көшкіні жатады. Өзен­дер­дегі қатты су тасқынын кейде 1 ай немесе одан да ұзақ уақыт бұрын есептеп, ескертуге бола­ды. Мәселен, ақпан айының соңында өзен сағаларында ерекше мол қар қоры жинақталады. Егер күн күрт жылынса немесе қалың жаң­­бырға ұласса, са­нау­лы күннің ішін­де-ақ апатты ахуал қалып­та­суы мүмкін. Мұн­дай құбылыс ал­дын-ала синопти­ка­лық мәлімет­терге сәй­кес 1 немесе 3 күнге дейін нақты бол­жа­нады. Осыған бай­ланысты тиісті ескертулер жасалып, да­был қағылады. Таулы аудандардағы ұзақ мер­зімді болжамдар орташа есеп­­пен алғанда 1 ай немесе бір тоқсан бұрын әртүрлі деңгейде жүргізіліп отырады. Бұл болжамдар су қоймасының жұмыс режімін, өңірлердегі суармалы тәсілдерді жүргізу нормаларын анықтап отыру үшін керек.