Мен күрескер адаммын
– «Sport» газетiн елмен қайта қауыштырып зейнеткерлiкке шықтыңыз. Қазiр не iстеп жүрсiз? Несағаңның қаламы мен қағазы үстел үстiнде құр жатпаған болар…
– Шығармашылық өкiлдерi зейнет жасына толғанымен, кәсiбiн тастамайды ғой. Өмiрде тамақ iшу, тыныс алудың маңыздылығы қандай болса, қаламгер үшiн қаламның да сондай қажеттiлiгi бар. Қаламым қолымда. Зейнеткерлiкке шыққаныммен жұмыс iстеп жүрмiн. Таяуда «Қазспорт» телеарнасы бас директорының кеңесшiсi қызметiне кiрiспекшiмiн. Осы жылдың басынан шақырған. Ұсынысты қабыл алдым. Ойлануға, жазуға уақыт көбейдi десем болады. Жаңа кiтаптарымды шығарудамын. Лондон мен Сочи Олимпиадасына бардым. Кiтап жаздым. Былтыр жазда футболдан Бразилиядағы әлем чемпионатына барып, көп нәрсе жинадым. Әрине, футболды жұрттың бәрi көрiп жатыр ғой. Бiрақ әлем чемпионатының Бразилияда өтуi, бұл елдiң футболды ұлттық құндылығындай құрметтеуi мүлдем басқа әңгiме. Оны көзбен көрiп, жүрекпен сезiнгендер бiледi. Күш-қуатым жетiп жатса, осы додадан алған әсерiмдi, түйгенiмдi кiтапқа айналдырмақшымын.
Одан кейiн өзiмнiң бiраз уақыттан берi жазып жүрген дүниелерiм бар. «Жердiң жарығы» деп аталатын романымның екiншi кiтабын оқырманға ұсынамын. Бiрнеше жыл бұрын «Ережесiз белдесу» атты кiтабым жарық көрген. Жұртшылық тарапынан оң бағаланды. Қоғамға ой салу үшiн, бiзден кейiн ондай қателiктер мен кемшiлiктер қайталанбасын деген ниетпен соның жалғасын жазудамын. Ол кiтап «Ережемен өлтiру» деп аталады. Туындымда талантты жандардың, адал, дарынды азаматтардың, өз кәсiбiндегi үздiктердiң жолын байлау, моральдiк қысым жасау арқылы олардың рухын сындыру оқиғалары сипатталмақ. Қоғамды тұтастай айыптаудан аулақпын, әрине. Дегенмен, қоғамды жетектеп жүретiн адамдар арасындағы солақайлар, аяққойғыштар, күннiң көзiн көрмей, көлеңкеге тарта беретiн кейiпкерлер туралы болмақ бұл кiтап. Осы дүниелердi жазып бiтсек, жоспарымызды тағы қараймыз.
– «Ережесiз белдесу» кiтабының өзi оқырман арасында бiраз резонанс тудырғаны белгiлi. «Ережемен өлтiру» кiтабы арқылы өзiңiзге жау арттырып аламын деп қорықпайсыз ба?
– Бiз мына өмiрге жаулармен шайқасу үшiн келгенбiз. «Сен тимесең, мен тиме» деп момақан қалыпта көрiнгеннiң соңынан томпаңдап ерiп өмiр сүру деген маған жат қасиет. Мен күрескер адаммын. Шындық үшiн күресемiн. Әлбетте, күрескерлiк деген бiлектi сыбанып тастап, «маған қарсы кiм бар?» деп жау iздеу емес. Алайда, әр адам адалдықты биiк қойғаны дұрыс. Сондықтан өзiме жасалған кейбiр әдiлетсiздiктер, жалпы, қоғамдағы кемшiлiктер туралы ой қозғамақшымын. Мақсатым – осыларды жасап алып, көзiлдiрiк тағып, жұртқа жап-жақсы болып көрiнiп жүрген басшы қызметтегi кейбiр адамдардың бойындағы адамдыққа жат, елге, ұлтқа қажетсiз қасиеттерiн ашып айту, осы арқылы бiздiң қоғамды керi тартатын iстерден сақтандыру. «Егемен Қазақстан» және «Sport» газетiне жарияланған «Қазақ спорты, қайда барасың?» атты мақаламдағы ойым ақыр аяғында дәл болып шықты. Афины Олимпиадасында төмен нәтиже көрсеттiк. Дабылым орынды екен. Шындықты айтқанымның нәтижесiнде жетi жыл қызметсiз жүрдiм. Кiтап шыққаннан кейiн маған суық көзбен қарайтындар табылады. Одан қорқып ойды қалтаға тығатын жайымыз жоқ. Бұл өмiрге келген соң шындықты шыңыраудан шығармай ерлердiң iсi бiтер ме?
– Арада бiрнеше жыл өттi. «Қазақ спорты, қайда барасың?» мақаласында көтерiлген мәселелердiң актуальдiлiгi жойылды ма?
– Менiң ойымша, ол мақаланың маңыздылығы, актуальдiлiгi қазiр де бар. Неге десеңiз, қазақ спортында ұлттық кадрларды даярлау iсi әлi өз деңгейiнде емес. Бұл мәселе күн тәртiбiне қойылып, бiлек сыбанып тiрлiк атқарылған жоқ. Елбасы Қазақстанда тұратын диаспоралардың бiрде-бiрiн кемсiтпеңдер дейдi. Ол кiсiнiкi дұрыс. Бiз де ешқашан немiс пен орысты ығыстырып тастап, тек қазақты шығар, басқаны қолдама демедiк. Нәсiлге бөлмей, екеуiн қатар тәрбиелей отырып, жергiлiктi ұлт өкiлдерi арасынан саңлақтарды шығарайық деген ой айттық. Қазақстан үшiн әлемдiк сында қазақтың чемпион болуы үлкен абырой. Өткен жылдың аяғында Сочи Олимпиадасы мен Лондон Олимпиадасы туралы «Олимпиаданың алтын жолы» (Золотой Олимпийский маршрут) атты кiтабым шықты. Таяуда республика бойынша тұсаукесерiн өткiземiн. Сол кiтабымда бiраз ойларымды жеткiздiм. Мысалы, Лондон Олимпиадасында чемпион болған 7 спортшының бiреуi – Серiк Сәпиев қана өзiмiздiң қазақтың баласы. Бiрақ жетеудiң алтауының беделiн түсiрген жоқпын. Солардың жетiстiгiн жаза отырып, «бiздiң балалар қайда?» деген сұрақты төтесiнен қойдым. Солардың орнында өзiмiздiң жастар болса екен деген арманымды еш қиналмай, қысылмай айттым. Ол үшiн менi кiнәлауға ешкiмнiң қақы жоқ деп ойлаймын. Сайыпқырандарға рахмет. Зульфияның да, Маяның да, Светлананың да ерлiктерiн жоғары бағалаймыз. Дегенмен, өзiмiздiң қазақтың жiгiттерi мен қыздары қайда? Бұл сұрақ Спорт министрлiгiндегi азаматтарды да ойландыруы тиiс.
Түбiнде «Намыс» идеясына бiр оралатынымыз анық
– Кезiнде «Намыс» футбол клубын өмiрге әкелiп, кiлең қазақтардан құралған команда жасақтадыңыз. Бұл бастамаңыздың ғұмыры неге қысқа болды? Егер бiр демеушi табылып дәл «Намыс» секiлдi команда жасақтап берiңiз десе келiсер ме едiңiз?
– Футболды басқа спорт түрлерiне қарағанда көп зерттедiм. Бiр адамша бiлемiн деп айта аламын. Кешегi Бразилиядағы әлем чемпионатына бастан-аяқ қатысып келгенiмнiң өзi маған үлкен сабақ. Осы сапарымда «Бразилия футболының тамыры қайда? Таланттар қайдан, қалай шығып жатыр?» деген сұрақтарға жауап iздедiм. Олар алдымен жергiлiктi жастардың өсiп-өркендеуiне, кәсiби футболшы болуына күш салады екен. «Намыс» футбол клубын құру, оны Қазақстан чемпионатына қатыстыру, кiлең қазақ балаларын жинау жолындағы талпынысымды, қиналғанымды кейiн ойлап отырсам менiкi нағыз Дон Кихоттық екен. Неге десең, тоқсаныншы жылдардың басында елiмiзде небiр ауыртпашылықтар болды. 1993 жылы ақшамыз ауысты, елiмiз экономикалық, саяси қиындықтарды басынан өткердi. Ал, экономика ақсап тұрған сәтте бiрдеңенi дамытам деу – әурешiлiк. Менiң талпынысым да дәл сол уақытқа дөп келдi. «Бiз ұрлық жасаған күнi ай жарық болды» демекшi, бiз iс бастаған жылдары өте қиын болды. Соған қарамай команда ел бiрiншiлiгiнде 5 жыл ойнады. Жаман ойнаған жоқ. Негiзгi мақсат «Намыс» командасын чемпион ету емес едi. Осы қозғалыс, осы бастама арқылы ұлттық команданы құрып, қазақтың балаларын негiзгi құрамға тарту керек деген идеяны ашып көрсеттiм. «Намыс» футбол клубында тек қазақ балаларының жиналуы, тәрбиеленуi, олардың бiр команда болып алаңға шығуы көптеген адамдардың көзiн ашты. Бiразы қазақ жiгiттерiнiң доп тебе алатынын бiлдi. Сондағы айтайын дегенiмiз – Қазақстан сияқты ұлттық мемлекетте спортшылардың денi қазақ ұлты өкiлдерiнен құралуы тиiс. Өйткенi, Қазақстанның негiзгi тұрғындары – қазақтар. Сол үшiн алдымен қазақты қуантуымыз керек. Қазақ қуануы үшiн жергiлiктi жастар додаға түскенi жөн. Талантты жастарды тәрбиелеп шығаруымыз керек. «Ел болса ер туғызбай тұра алмайды» дейдi ақындарымыз. Осыншама халық допты түзу тебетiн 11 бала туғыза алмайды дегенге өз басым сенбеймiн. Бiз оларды iздемеймiз, тәрбиелемеймiз. Балалар футболын жолға қойғымыз келмейдi. Кемшiлiгiмiз осында. «Намысты» құрудағы негiзгi ойдың бiрi осы. «Бiреу осы идеяны жалғастыр десе, құп алар ма едiңiз?» деген сұрақ менiң жүрегiмдi лүп еткiздi. Жасырып қайтемiн, Бразилияда оқып келген түлектердiң «Бәйтерек» командасын қолыма алғым келген. Бiраз әрекет те жасап көрдiм. Командаға «Бәйтерек» деген атты да өзiм қойған едiм. Сол кездегi спорт саласының басшысы Талғат Ермегияевке Бразилияда оқып келген бозбалаларды шашыратпай, бiр команда құрайық деген ойымды жеткiзгенмiн. Бастапқыда балаларды «Астана», «Қайрат», «Ордабасы» және өзге клубтарға бөлiп жiбере жаздады. Кейiн Ермегияев «бұл команда Астанада қалады, аты «Бәйтерек» болады» деп тоқетерiн айтты. Мiне, осы жас команданы қолға алып, дамытуды армандадым. Адамның ойындағысының бәрi орындала берушi ме едi, әзiрге ол ойым жүзеге аспай тұр. Бiрақ бiздiң түптiң түбiнде «Намыс» идеясына қайта оралатынымыз анық. Алдағы уақытта премьер-лигада кiлең қазақтардан құралған командалар шығатынына, ұлттық құрама сапының кем дегенде 90 пайызы қазақ балаларынан құралатынына сенемiн.
– Пеленiң отанында теңбiл доптың қыр-сырын меңгерiп келген жастарға көпшiлiктiң көңiлi толмай жүр. Сонда ол жақтағы футбол мектебi әлсiз болғаны ма?
– Бразилияда жүргенде көлiк, қаржы мәселесiне байланысты қазақ балалары оқитын футбол мектептерiне бара алмадым. Бiз мынаны түсiнуiмiз керек. Екi-үш жыл оқып келген балалар елге орала сала жарқыраған алмастай футболшыларға айналады деуге болмайды. Олар 3 жылдың iшiнде футболдың әлiппесiн ғана ашып келдi. Ендi парасаттары, армандары биiк болса олар өздерiнiң үйренгендерiн ары қарай дамытулары керек. Екi-үш жыл доп теуiп келген 17 жастағы бала Пеле, Роналду немесе Руни болып келе алмайды ғой. Сондықтан жас футболшылар елге келгеннен кейiн бiздiң мамандар олардың таланттарын ары қарай дамытып, үлкен додаларға қосулары тиiс. Балалар да қиындықтан қашпай, нағыз футбол жұлдызы болуы үшiн аянбай тер төксе ғана iстерi алға басады. «Бразилиялықтардың» арасынан жарқырап ешкiм шықпай жатса, ол да ойланатын мәселе. Егер шын мәнiнде талантты болса, оларды шетелдiк клубтар жiбермейтiнi анық. Яғни бұл әзiрше бiздiң балалардың арасынан бетiн шаң басқан алтын табылмай жатыр деген сөз.
– Қазақ футболының қазiргi жай-күйiне, даму деңгейiне қандай баға бересiз? Премьер-лигамыз тартымды болып, әлемге танымал футболшылар шығару үшiн не iстеу қажет?
– Қазақстанда футболдың дамуы дұрыс жолда емес. Жаңадан сайланған Қазақстан футбол федерациясының басшылары не ойлап жатқанын бiлмеймiн. Бiрақ түптiң түбiнде республикадағы барлық клубтарды кәсiби даму жолына қоймай, футболдың дамуы осы шоқырақтаған күйiнде қала беретiн болады. Өйткенi, қанша айтқанмен бүкiл 14 облыс пен екi қаланың командалары негiзiнен бюджеттiң ақшасына, екеумiздiң, үшеумiздiң, онымыздың салығымызға ойнап жүр. «Жаны ашымастың қасында басың ауырмасын» деп қазақ айтпақшы, бюджеттiң ақшасын аяп, жанкүйер үшiн жанын салып, жақсы ойнайтын команда ешқашан шықпайды. Қазақстандағы командалар ақшаны өзi тауып, әлемдiк деңгейдегi «Манчестер Юнайтед», «Реал», «Ювентус» клубтары сияқты кәсiпқойлық рельске қойылмай, дамымайды. Сондықтан қанша қиын әрi ауыр болса да бiз елiмiздiң футбол клубтарын бюджеттегi қаржыдан аластап, өз ақшасын өзi табуына ықпал етуiмiз керек. Сонда ғана командалар ақшаны орнымен жұмсауды, биiк нәтижелерге жетудi үйренедi. Жақсы ойнай ма, стадион толады. Ол – ақша. Жарнама, тағы басқа да жолдары көп қой. Мысалы, 1994 жылы әлемдiк спорт журналистерiнiң конгресi аясында бiз Англияның әйгiлi «Манчестер Юнайтед» клубының базасында болдық. Сонда қатты таңқалдым. Бұл жетекшi клубты мемлекеттiң iшiндегi мемлекет десе де болатындай. Клубтың өз аумағы, зауыты, кәсiпорны, киiм фабрикасы, дүкендерi бар. Керек десеңiз әскерден кем емес өз күзетi бар. Түрлi заттар, сусындар, шарап, спорттық киiмдер шығарады екен. Жарнама арқылы, еурокубоктiк додалар мен Англия премьер-лигасындағы жеңiстер арқылы да қыруар қаржы тапқан. Мiне, сол жылы «МЮ»-дiң бiр жылдық бюджетi 1,5 млрд. фунт стерлингтi құрады. Ол кезде тұтас Қазақстан мемлекетiнiң бюджетi ондай емес болатын. Қомақты қаражаты, жұмысшылары, фабрикалары бар бұл клуб бiр мемлекет сияқты. Ендеше, ешбiр мемлекет тұмсығымен жер сүзiп құлауды қаламайды ғой. Дамуды, бай болуды көздейдi. Ол үшiн өзiнiң экономикасын түзеп, әрекет етедi. Мықты бапкерлер, мықты футболшылар сатып алады. Академиясында талантты жастарды тәрбиелейдi. Жақсы ойнайды. Неғұрлым жақсы ойнаған сайын жағдайы да жақсара түседi. Мiне, бiздiң клубтарды дәл осындай жолға қойған жөн. Елiмiздегi футболшылар екеумiздiң берген ақшамызға ойнайды да, кешке қарнын сипап жатады. Өйткенi, Ғабит пен Несiп ертең тағы салық төлеп бередi. Ақшаның қалай келгенiне олардың басы ауырмайды. Егер ол ақшаны өзi тапса, клубтар барын салатыны анық. Үнемдеудi үйренедi. «Қазақстанның чемпионатында, кубогiнде ұтуым керек, Чемпиондар лигасына, Еуропа лигасына өтуiм керек» деп талпынады. Мақсат қояды. Ол да ақша. Еуропаның клубтық турнирлерiнде топ жарғандар қыруар қаржы табады. Демек, бiздiң командаларды бүгiннен бастап осындай жолға шығаруымыз керек. Сонда 10-15 жыл iшiнде Қазақстанда мықты командалар пайда болады. Жақсы ойыншылар да көбейедi.
– Кезiнде Қазақстан футбол федерациясының Азия құрлығынан УЕФА-ға өтуiне қарсы болғандардың бiрi – сiзсiз. Әлi осы ұстанымыңызды өзгерткен жоқсыз ба?
– Кеше ғана өзiмiзбен көршi Өзбекстан командасы Австралияда өткен Азия кубогiнiң ширек финалында ойнады. Осыдан бiрнеше жыл бұрын олар жартылай финалға дейiн жеткен болатын. Оны неге айтып отырмын? Өзбекстан, Түркiменстан, Тәжiкстан, Қырғыз Республикасы, Қазақстан бәрi көршiлес мемлекеттер. Орта Азияда орналасқан. Осылардың iшiнде қазақтар мен өзбектердiң футболының дамуы тең дәрежеде едi. Кезiнде «Қайрат» пен «Пахтакор» командалары сан мәрте тайталасты ғой. Қазiр Қазақстан Андорра, Люксембург секiлдi елдермен бiр қатарда Еуропада аутсайдер болып жүр. Өзбекстан болса құрлық бiрiншiлiгiнде ойқастады. Кез келген футбол федерациясының басты мақсаты – ұлттық құрамасын әлем немесе құрлық чемпионатының финалдық кезеңiне өткiзу. Әлемдегi 32 үздiк команданың қатарына қосу. Бiз Еуропа құрлығынан таяу 100 жылдың iшiнде әлем бiрiншiлiгiне өте алмаймыз. Ал, Азиядан таяу 25-30 жылда әлем чемпионатына баратынымыз анық едi. Әрине, «сары құрлық» арқылы барып бiрден чемпион бола қоймаспыз. Бiрақ әлем бiрiншiлiгiне қатысудың өзi футболдың дамуына оң серпiн бередi. Теледидардан ұлттық құраманың өнерiн көрген қаншама мың жас бала бас командаға кiрудi армандайды. Қазiр көптеген елдерде әлемдiк деңгейдегi бiр-бiр жұлдыздары бар. Олар сол саңлақтар арқылы футболға жарнама жасайды. Мысалы, бiр ғана Роналдудың өзi үлкен жарнама. Талайларды жiгерлендiрдi. Егер Қазақстан құрамасы бiр рет әлем чемпионатына қатысса, елдегi футбол үйiрмелерiне 100 жылда жиналатын балалар бiр жылда жиналады. Бапкер достарымның айтуынша, кезiнде Сиднейде Ольга Шишигина чемпион болған жылы елiмiздегi жеңiл атлетика үйiрмелерiне сұраныс бiрден өскен. Лондонда Ольга Рыпакова алтын медаль алғанда да осындай үрдiс байқалды. Бүгiнде Қазақстандағы бокс мектептерiнде орын жоқ. Бұдан шығатын қорытынды, спортшылар әлемдiк деңгейде сынға түскенде ғана спортқа деген қызығушылық артады.
Лондонда ағылшындар қазақша амандасты
– Сiздi ұстазыңыз Сейдахмет Бердiқұловпен салыстыратындар бар. Жалпы, мақтауды жаныңыз сүйе ме?
– Бәрiмiз адамбыз. Жақсылығыңды жақсы деп жатса, оған қуанасың. Бiрақ дәл осы салада, спорт журналистикасында Сейдахмет Бердiқұловты мәңгiлiк биiгiнен төмендемейтiн журналист әрi ұстазым деп санаймын. Ол спорт журналистикасындағы Олимпиада чемпионы десем де болады. Ешуақытта ұстазымның алдына түсуге де, солай айтқызуға да тырысқан емеспiн. Мен үшiн Сейдахмет Бердiқұлов – өте қасиеттi, құрметтi, ойы да, бойы да, тұлғасы да, iсi де, еңбегi де төмендемейтiн ұлы ұстаз. Сейдағаң сияқты жазу мен түгiлi тағы басқалардың да қолынан келмейдi. Ал, өзiңнiң жазғандарыңның арасынан оқырмандар «мынауың жақсы екен» деп мақтаса, оған қуанамын. Себебi, бәрiмiз пендемiз. Мақтағанды жақсы көремiз. Айтуға тұрарлық дүниең болса неге ол туралы жылы пiкiр естiмеске?!
– Елiмiздегi спорт шенеунiктерi, спорт федерациялары көп жағдайда негiзiнен орыс тiлiндегi ақпарат құралдарына басымдық беретiнiн байқап жүрмiз. Баспасөз мәслихаттарында да орыс тiлiнiң дәуренi жүрiп тұр. Жастардың үлгi тұтар ағасы, журналистика сардары ретiнде бұған не дейсiз?
– Сұраған екенсiң, айтайын. Мен талай жерлерде, жиналыстарда, баспасөз беттерiнде «Қазақстан халқының құрамы осы дәрежеде тұрғанда бiздiң ұлттың ұлттық тiлi өз деңгейiнде құрметтелiп, мақсатына жете алмайды» деген болатынмын. Өйткенi, 10 адам отырып, оның бесеуi орыс немесе өзгелер болса сөзiмдi бәрi бiрден түсiнсе екен дейсiң. Амал жоқ, орыс тiлiне жүгiнесiң. Ал, орыс тiлi дегенiңiз қазiр өкiнiшке қарай, бiреулерге ананың сүтiмен берiлiп жатыр. Бiр ауыз қазақша сөйлемейтiн, қазақша бiлмейтiн аналарымыз бар. Ондай отбасыларда балалардың тiлi орысша шығады. Ана тiлiнен гөрi орыс тiлiн бiлетiн қазақтар аз емес. Осы жайларды сараптай отырып «бұл мәселе әй жақында шешiлмейдi-ау» деп ана тiлiнiң тұғырын тұманның арасынан көремiн. Жаңа кiтабымда мына сәттi жаздым: Лондон Олимпиадасында қазақстандықтар ауыр атлетика мен бокстан медальдарды күреп алып жатқанда өзiмiз бiлетiн орыс-орман түгiлi ағылшындар да «рахмет», «ассалаумағалейкүм» деген сөздердi үйренiп алды. Қазақтармен сөйлесуге ұмтылды. Сонда мен айтамын, жиырма жылда елiмiзде қазақ тiлiн дамытуға миллиардтаған ақша жұмсалды. Алайда, сол ақшалармен мемлекеттiк тiл өркендеп кеттi дей алмаймыз. Есесiне, Олимпиададағы бiр жеңiс арқылы ағылшындардың өзi қазақша сөйлеп тұр. Демек, тiлдi дамыту үшiн оны алдымен өзiмiз құрметтеп, қажеттiлiкке айналдыруымыз керек. Егер қазақша сөйлемесе нан бермейтiн болса, елiмiздегi барлық диаспора өкiлдерi қазақ тiлiн жақсылап тұрып үйренер едi. Бiрақ ол мәселенi дәл қазiр төтесiнен қоюға болмайды. Оның себебi де бар. Елбасының айтып отырғаны шындық. Ең бастысы, қазiр елге тыныштық қажет. Бiр мемлекетте тұратын отандастарыңды сыйлап, тату тұрсаң ғана ел тұрақты дамиды. Жаңа өзiң айтқан мәселе ұзақ жылдарға созылған проблема болып тұр. Менiң көзiм тiрiде бұл мәселенiң шешiле қоймайтынын да сеземiн.
– Ой бөлiскенiңiзге рахмет! Жазарыңыз көбейсiн!
Сұхбаттасқан
Сейдахмет Бердіқұлов атындағы
сыйлықтың иегері Ғабит САПАРБЕКОВ
